Jan Paweł II wiele uwagi i troski poświęcał zagadnieniu rodziny, wykazując przy tym głębokie i integralne rozumienie natury i funkcji rodziny w świecie współczesnym. Wyrazem tego są ważne dokumenty i przemówienia, które stanowią cenną inspirację dla wszystkich osób, zajmujących się kwestią współczesnej rodziny. W nauczaniu Papieża rodzina jest społecznością osób, „dla których właściwym sposobem bytowania jest komunia: communio personarum. Rodzina jako wspólnota osób jest równocześnie pierwszą ludzką „społecznością” (List do Rodzin, nr 7; dalej LR). Dar z siebie, który jest istotą miłości małżeńskiej i rodzinnej jest „wzorem i zasadą składania dar z siebie” dla wszystkich innych wspólnot. „Komunia jak i uczestnictwo codziennie przeżywane w domu – napisze Ojciec św. – w chwilach radości i w trudnościach jest jak najbardziej konkretną i skuteczną pedagogią dla czynnego, odpowiedzialnego i owocnego włączenia się dzieci w życie społeczne o szerszym zasięgu” (Adhortacja apostolska Familiaris consortio, nr 37; dalej FC).
RODZINA WSPÓLNOTĄ MIŁOŚCI
Rodzina jest naturalnym i genetycznie pierwszym środowiskiem, w którym ontologiczną cechą jest komunijność. Jest ona w sposób naturalny odkrywana i urzeczywistniana przez wszystkich członków wspólnoty rodzinnej. Komunia małżeńska i rodzinna są wzorcem i modelem w budowaniu każdej autentycznej komunii osób, wspólnoty. Klimat naturalnego przywiązania jaki łączy członków rodziny jest podstawą skuteczności i integralności wszelkiej działalności wychowawczej.
Jan Paweł II opisując w adhortacji Familiaris consortio zamysł Boży względem małżeństwa i rodziny, po to aby ocalić i urzeczywistnić całą prawdę i pełną godność tych wspólnot (FC, nr 5) uczy o „misji i posłudze wychowawczej” rodziny (FC, nr 39). Papież podkreśla, że prawo – obowiązek rodziców do wychowania swojego potomstwa jest czymś najistotniejszym, pierwotnym w stosunku do innych podmiotów wychowujących, przez co wyklucza zastępstwo (FC, nr 16, 36). Mówiąc o samych „korzeniach” rzeczywistości małżeńskiej i rodzinnej Ojciec św. uczy, że istota i zadanie rodziny są ostatecznie określane przez miłość, której mają strzec, objawiać i przekazywać (FC, nr 17). W dziele wychowawczym prowadzonym w rodzinie i poprzez rodzinę, duszą i normą jest miłość rodzicielska ubogacana takimi owocami miłości jak, „czułość, stałość, dobroć, usłużność, bezinteresowność i duch ofiary” (FC, nr 36).
Święty Papież wskazując na rodzinę jako podstawowe środowisko wychowawcze i wychowujące wskazuje na następujące jej funkcje. Rodzina jest: a) „szkołą bogatszego człowieczeństwa”; b) wspólnotą służącą życiu; c) „pierwszą i podstawową szkołą uspołecznienia”; d) „kolebką i najskuteczniejszym narzędziem humanizacji i personalizacji społeczeństwa”.
RODZINA JEST „SZKOŁĄ BOGATSZEGO CZŁOWIECZEŃSTWA” (FC, nr 21)
Pierwszym i podstawowym zadaniem rodziny, a zarazem celem wychowania społecznego jest tworzenie wspólnoty osób – komunii osób. Polegać ma ono na wiernym „przeżywaniu rzeczywistości komunii w ciągłym działaniu, na rzecz rozwijania prawdziwej wspólnoty osób” (FC, nr 18). Aby rodzina stawała się „szkołą bogatszego człowieczeństwa” i służyła tworzeniu wspólnoty osób, Jan Paweł II wskazuje na pewne wartości konieczne w budowaniu i umacnianiu komunii. Wartości te stanowią zarazem treść i cele dla wychowania społecznego w rodzinie. Należą do nich:
a) miłość jako wewnętrzna zasada, trwała moc i cel ostateczny (FC, nr 18),
b) wymiana wychowawcza między rodzicami i dziećmi, w której każdy daje i otrzymuje (FC, nr 21),
c) pomoc dzieciom w osiągnięciu prawdziwie odpowiedzialnej wolności (FC, nr 21),
d) wielki duch ofiary, wspomagany pielęgnowaniem i urzeczywistnianiem takich wartości jak: zrozumienie, tolerancja, przebaczenie i pojednanie w celu pokonywania różnorakich napięć, konfliktów, egoizmowi i niezgody (FC, nr 21),
e) świadomość u kobiety i mężczyzny swego daru i roli jako żony i matki oraz męża i ojca wewnątrz komunii – wspólnoty małżeńskiej i rodzinnej (FC, nr 23.25),
f) odkrycie znaczenia pracy (zob. FC, nr 23),
g) troska i głęboki szacunek dla godności i praw dziecka, wyrażające się m. in. w: przyjęciu go, miłości, szacunku, wielorakiej i jednolitej służbie – materialnej, uczuciowej, wychowawczej, duchowej (FC, nr 26),
h) odkrycie i docenienie zadań osób starszych w rodzinie, szczególne jako świadków przeszłości i inspiratorów mądrości dla młodych i przyszłości (FC, nr 27).
Rodzina stając się „szkołą bogatszego człowieczeństwa” dla wszystkich swoich członków jest zarazem podstawowym środowiskiem kulturotwórczym. Rodzinajest „pierwszą i podstawową komórką ekologii ludzkiej (…), w której człowiek otrzymuje pierwsze i decydujące wyobrażenia związane z prawdą i dobrem, uczy się, co znaczy kochać i być kochanym, a więc co konkretnie znaczy być osobą” (Encyklika Centesimus annus, nr 39; dalej: CA).
RODZINA WSPÓLNOTĄ SŁUŻĄCA ŻYCIU
Zdaniem Jana Pawła II rodzina służy społeczeństwu – służąc życiu. Rodzina będąc „wspólnotą życia i miłości” (FC, nr 17) z natury jest tą, która w różny sposób ochrania życie i głosi jego nieporównywalną wielkość. Rodzina pielęgnując szacunek dla życia, wypełnia swoje podstawowe zadanie (FC, nr 28). Podważenie bowiem prawa do życia od chwili poczęcia aż do naturalnej śmierci jest „radykalnym zagrożeniem dla całej kultury praw człowieka”, o czym z mocą nauczał Papież, podczas całego swojego pontyfikatu, a stanowczy wyraz dał tej prawdzie w encyklice Evangelium vitae. Brak szacunku dla życia posunięty aż do negacji prawa do życia, stwarza realną podstawę do zaistnienia i zyskiwania legitymizacji przez tzw. „cywilizację śmierci” (EV, nr 7-28).
Służba życiu to wielki cel i zadanie wychowania w rodzinie. Wyraża się ona poprzez to, że członkowie rodziny:
a) widzą i rozumieją zło mentalności przeciwnej życiu (FC, nr 30),
b) rozumieją płciowość w integralnej wizji człowieka i jego powołania (FC, nr 32). Papież zauważa potrzebę udostępniania wiedzy w tym zakresie małżonkom przez jasne, stosowne, poważne informacje i wychowanie, przy współudziale par małżeńskich, lekarzy i ekspertów zob. (FC, nr 33),
c) podejmują wychowanie do samokontroli – konieczność stałego wychowywania do cnoty czystości i ascezy (FC, nr 33),
d) posiadają właściwe spojrzenie na porządek moralny, na jego wartości i normy (FC, nr 34),
e) wychowują się nawzajem do istotnych wartości życia ludzkiego: miłości, sprawiedliwości, bezinteresownej służby drugiemu, właściwej wolności wobec dóbr materialnych, tak aby nie stawać się ofiarami różnych indywidualizmów i egoizmów (FC, nr 37),
f) rodzice wykazują „nieustanną twórczość” płodności miłości małżeńskiej, wyrażającą się w różnych formach służeniu życiu takich jak: adopcja, pomoc zaniedbanym dzieciom itd. (FC, nr 41).
RODZINA „PIERWSZĄ I PODSTAWOWĄ SZKOŁĄ USPOŁECZNIENIA” (FC, nr 37)
Papież przypominając wypowiedź Soboru Watykańskiego II o rodzinie jako „pierwszej i żywotnej komórce społecznej” uczy, że: „rodzinę łączą ze społeczeństwem żywotne i organiczne więzi, stanowi ona bowiem jego podstawę i stale je zasila poprzez swe zadanie służenia życiu: w rodzinie przecież rodzą się obywatele i w niej znajdują pierwszą szkołę tych cnót społecznych, które stanowią o życiu i rozwoju samego społeczeństwa. W ten sposób na mocy swej natury i powołania, daleka od zamknięcia się w sobie, rodzina otwiera się na inne rodziny i na społeczeństwo, podejmując swoje zadanie społeczne” (FC, nr 42).
Zdaniem Ojca św. życie wspólnotowe w rodzinie „staje się przykładem oraz bodźcem dla szerszych kontaktów społecznych w duchu szacunku, sprawiedliwości, dialogu i miłości” (FC, nr 43). Aby rodzina stawała się szkołą uspołecznienia, muszą być kształtowane w poszczególnych jej członkach pewne predyspozycje, takie jak: świadomość zadań społecznych i politycznych, oraz wyzwań z nimi związanych. Świadomość ta, ma służyć z kolei uczestnictwu członków rodziny, w rozwoju społeczeństwa (FC, nr 42).
Według Jana Pawła II rodzina staje się „pierwszą i niezastąpioną szkołą życia społecznego” (FC, nr 43) poprzez:
a) strzeżenie, zachowywanie i przekazywanie cnót i wartości takich jak: serdeczne otwarcie się, spotkanie i dialog, bezinteresowna gotowość służenia, wielkoduszna służba, głęboka solidarność, gościnność (FC, nr 43),
b) świadomość swoich społecznych zadań, wyrażających się w dziele prokreacji i wychowania (FC, nr 44),
c) zaangażowanie w rozmaite dzieła służby społecznej – pomoc ubogim (FC, nr 44),
d) wyrażanie przez rodziców opinii w formie interwencji politycznej, co jest wyrazem świadomości własnej roli współtwórców tak zwanej „polityki rodzinnej”, oraz podejmowanie odpowiedzialności za przemianę społeczeństwa (FC, nr 44),
e) znajomość Karty Praw Rodziny (FC, nr 46),
f) kształtowanie atmosfery życia domowego opartej na takich wartościach jak: prawda, wolność, sprawiedliwość i miłość” (FC, nr 48),
g) popieranie na różny sposób stowarzyszeń zajmujących się problemami ładu międzynarodowego (FC, nr 48).
RODZINA JEST „KOLEBKĄ I NAJSKUTECZNIEJSZYM NARZĘDZIEM HUMANIZACJI I PERSONALIZACJI SPOŁECZENSTWA” (FC, nr 43)
Wychowanie w refleksji św. Jana Pawła II nie tylko „odbywa się we wspólnocie”, ale jawi się jako wspólnota i ustanawia wspólnotę. Jest bowiem najpierw procesem, który dokonuje się we wnętrzu człowieka, tam obejmuje drugiego człowieka, konstytuując wewnętrzną wspólnotę wychowawcy i wychowanka, przenikniętą prawdą i miłością. Papież posługuje się tu metaforą „rodzenia”. Rodzic jest tym, który „rodzi” wychowanka w znaczeniu duchowym, ale też wychowanek „rodzi” w sobie wychowawcę, a więc „przejmuje do swego wnętrza” to, czym wychowawca „żyje”.
Naturalnym i najskuteczniejszym środowiskiem wychowania społecznego dzieci i młodzieży jest rodzina. Ojciec św. w przytaczanej adhortacji Familiaris consortio wielokrotnie podkreślał niezwykłą i niezastąpioną rolę wspólnoty małżeńskiej i rodzinnej dla społeczeństwa i Kościoła, gdyż małżeństwo i rodzina „stanowią jedno z najcenniejszych dóbr ludzkości” (FC, nr 1). Jednocześnie Papież usilnie podkreśla potrzebę współpracy rodziny z innymi środowiskami wychowującymi (FC, nr 40).
Zdaniem Papieża wychowanie powinno mieć swój trwały fundament w rodzinie bowiem „przyszłość ludzkości idzie przez rodzinę” (FC, nr 86), która „jest drogą pierwszą i z wielu względów najważniejszą. Jest drogą powszechną, pozostając za każdym razem drogą szczególną, jedyną i niepowtarzalną, tak jak niepowtarzalny jest każdy człowiek (…). Można więc powiedzieć, że rodzinie zawdzięczamy sam fakt bycia człowiekiem” (LR, nr 2), a „(…) życie narodów, państw, organizacji międzynarodowych «przebiega» przez rodzinę” (LR, nr 15).
Rodzina będąc pierwszą i naturalną oraz niejako modelową społecznością, żywotną komórką społeczną, poprzez codzienne świadectwo życia i słowa jest w stanie urzeczywistniać integralne wychowanie dzieci i młodzieży. Rodzina jako wspólnota osób, gdzie miłość jest normą i zasadą życia powinna wychowywać do dialogu, spotkania, uczestnictwa w życiu społecznym, poszanowania prawa, solidarności i pokoju poprzez kultywowanie fundamentalnych cnót sprawiedliwości i miłości (FC, nr 43). Dlatego też rodzina świadoma swoich funkcji wychowawczych zarysowanych powyżej, może stawać się prawdziwie szkołą i promotorem „nowego humanizmu” (FC, nr 8). Natomiast św. Jan Paweł II poprzez swoją refleksję na temat rodziny, jak i orędownictwo za nią w niebie, jawi się jako jej Stróż i Niezawodny Opiekun.
ks. Mariusz Sztaba